TEŞMİL VE AVRUPA UYGULAMASI
Dr. Aziz Çelik
Teşmil 2822 Sayılı Toplu İş Sözleşmesi Grev ve Lokavt Kanunu'nda (TİSGLK) yer alan bir mekanizma. Teşmil bir işkolunda en çok üyeye sahip sendikanın imzaladığı toplu iş sözleşmesinin işkolundaki diğer işyerlerine uygulanmasına olanak veriyor. Yasaya göre, Bakanlar Kurulu bir sendikanın yapmış olduğu bir toplu iş sözleşmesini, o işkolunda işçi veya işveren sendikaları veya ilgili işverenlerden birinin veya Çalışma Bakanı'nın talebi üzerine, Yüksek Hakem Kurulunun (YHK) görüşünü aldıktan sonra tamamen veya kısmen veya zorunlu değişiklikleri yaparak o işkolunun toplu iş sözleşmesi bulunmayan diğer işyerlerine veya bir kısmına teşmil edebilir.
Bu yolla sendikanın sağlamış olduğu haklar işkolunda diğer çalışanlara da uygulanıyor ve örgütsüz çalışanların da çalışma koşulları ve ücretleri iyileşebiliyor. Teşmil, Avrupa Birliği ülkelerinde yaygın bir uygulama alanına sahip. O kadar ki, sendikalaşma oranlarının yüzde 30'lar seviyesinde seyrettiği Batı Avrupa ülkelerinde teşmil yoluyla toplu sözleşme kapsamındaki işçi oranı yüzde 70'lere ulaşabiliyor. Teşmil TİSGLK'da var olmasına rağmen ülkemizde pek başvurulan bir mekanizma değil. Hükümetler teşmile pek yanaşmıyor.
Örneğin basındaki sendikal örgütsüzlüğün yarattığı kayıpları bir ölçüde olsun gidermek üzere Türkiye Gazeteciler Sendikası (TGS) 21 Aralık 2004 tarihinde basın işkolunda teşmil isteminde bulundu. TGS, hükümete başvurarak TGS ile Anadolu Ajansı arasında imzalan ve 1 Ekim 2004 - 30 Eylül 2006 tarihleri arasında geçerli olan toplusözleşme hükümlerinin, diğer gazete, haber ajansı ve televizyon işyerlerinde de uygulanmasını istedi. Ancak Yüksek Hakem Kurulu'nun olumlu görüşüne rağmen AKP hükümeti gazetecilik işkolunda teşmil uygulamasına gitmedi.
Ancak geçtiğimiz aylarda şaşırtıcı bir gelişme yaşandı. AKP hükümeti, Banka Sigorta İşçileri Sendikası (BASİSEN) tarafından yapılan başvuru üzerine 29 Nisan 2009 tarihinde Resmi Gazete yayımlanan bir kararnameyle BASİSEN tarafından imzalanan toplu iş sözleşmesinin Finansbank, Fortis ve Denizbank'a teşmil edilmesine karar verdi. Böylece bu banka çalışanlarının ücret ve sosyal haklarında önemli iyileştirmeler sağlanacaktı.
Ancak üç banka hükümetin teşmil kararını bir türlü uygulamadı. Teşmil kararnamesinin yayımlandığı tarihte banka çalışanlarının ücretlerine 250 TL zam yapılması zorunlu olmasına rağmen, üç bankanın kılı kıpırdamadı. Hükümet kararnamesine meydan okudular ve uygulamadılar. BASİSEN bu hukuksuzluğa karşı tepki gösterdi ve teşmil kararnamesinin derhal uygulanmasını istedi. Ancak sonuç alamadı.
Sendikanın bu çağrısı karşısında bankalar kılını kıpırdatmazken, hükümet kararnameyi uygulamayan bankalara karşı hukuksal işlem başlatmak yerine, banka çalışanlarına inanılmaz bir kazık attı. 3 Temmuz 2009'da Resmi Gazete?de yayımlanan yeni bir kararname ile 29 Nisan 2009 tarihli teşmil kararnamesinin ücret, ikramiye yıllık izinler konusundaki maddeleri yürürlükten kaldırıldı. Bir diğer ifadeyle 29 Nisan 2009 tarihinde üç bankanın çalışanlarına verilen aylık 250 TL zam, iki ikramiye ve yıllık ücretli izin artışları daha uygulanmadan geri alınmış oldu. Böylece teşmil bir kez daha hayal oldu.
Avrupa Ülkelerinde Teşmil Uygulamaları
Türkiye'de örneğine pek rastlanmayan teşmil Avrupa ülkelerinde yaygın ve genel bir uygulama. Teşmil üç ayrı kategoride ortaya çıkabilir: birinci tür işverenin toplu sözleşmenin tarafı olması ancak işçinin sendika üyesi olmaması durumudur. Bu durumda taraf işverenin işyerlerinde çalışan sendika üyesi olmayan işçiler toplu sözleşmeden yararlanırlar. İkinci durum, işverenin sözleşmenin tarafı olmadığı ancak işçinin sendika üyesi olduğu durumdur. Diğer bir deyişle sendika üyesi herkes toplu iş sözleşmesinden yararlanabilir. Üçüncü durum, işverenin de işçinin de toplu pazarlığın tarafları olmadığı durumdur.
AB ülkelerinde uygulanan teşmile ilişkin düzenlemeleri üç temel tipe ayrılabilir: Dar anlamda teşmil, genişletme ve işlevsel denklik. Dar anlamda teşmil uygulaması, bir toplu iş sözleşmesinin kendi uygulama alanında sözleşmenin tarafı olmayan bütün işçi ve işverenler için bağlayıcı olması anlamına gelir. Genişleme, bir başka alanda sonuçlandırılan bir toplu sözleşmenin bir toplu iş sözleşmesi yapabilecek sendika ve işveren örgütünün olmadığı bir alana uygulanmasıdır. Böylece bir sözleşme kendi yürürlük alanının dışındaki bir sektör ya da coğrafi alana yaygınlaştırılır. İşlevsel denklik uygulaması biçimsel bir teşmil mekanizmasına dayalı değildir. Sözleşmenin tarafı örgütlere zorunlu üyelik ya da resmi makamlara taşeronluk yapanların ilgili toplu sözleşme hükümlerine uyma gereklilikleri gibi yollarla uygulanır.
Şekil: AB Ülkelerinde Teşmil Yöntemleri
Kaynak: Industrial Relations in Europe 2002
İngiltere ve İsveç dışında diğer ülkelerde en az bir teşmil mekanizması söz konusudur. En yaygın teşmil mekanizması ise dar anlamda teşmil mekanizmasıdır. Almanya'da teşmil uygulaması yaygındır. Teşmil için taraflardan en az birinin başvuruda bulunması gereklidir. Resen teşmil söz konusu değildir. Teşmil edilecek sözleşmenin imzalandığı düzeyde yarıdan fazla işçi çalıştırma koşulu yerine getirmesi gerekir. Toplu iş sözleşmesinin sadece normatif hükümleri teşmil edilmektedir. Teşmil Portekiz'de yaygın bir uygulamaya sahiptir. Portekiz'de teşmil tarafların isteği üzerine veya bakanlıkça tek taraflı olarak uygulanabilmektedir. Teşmil kararı aynı işkolunda yer alan işletmelere ve benzer veya aynı işi yapan işçilere uygulanmaktadır. Fransa?da teşmil yaygıdır. Öte yandan sendikalı-sendikasız bütün işçiler aidat ödemeksizin toplu iş sözleşmesinden yararlanabilmektedir. Teşmil kararı temsil yeteneğine sahip sendikaların birinin talebi üzerine ya da çalışma bakanlığı tarafından resen yapılabilmektedir. Fransa'da sendikalaşma oranı düşük olmasına karşı gerek teşmil gerekse sendikaya üye olmadan toplu sözleşmeden yararlanma olanağı nedeniyle toplu iş sözleşmesinin kapsamı yüzde 90 civarındadır. Avusturya'da Ekonomik Odalar tarafından bağıtlanan sözleşmeler bu odalara ve meslek gruplarına bağlı tüm işverenleri bağlayıcı niteliktedir. Ayrıca sendika üyesi olmayan işçiler de toplu sözleşmeden yararlanabilmektedir.
Teşmilin en önemli sonucu toplu pazarlığın kapsamındaki işçi sayısını genişletmesidir. Toplu pazarlığın kapsamı, işçilerin ne ölçüde toplu iş sözleşmeleri ile saptanan düzenlemelerle sağlanan haklardan yararlanabildiğini göstermesi açısından önemlidir. Öte yandan sendika üyeliği ile toplu pazarlık kapsamı arasındaki ilişki de önem taşımaktadır. Çeşitli ülkelerde toplu sözleşmeden yararlanma koşulları ve teşmile ilişkin farklılıklar nedeniyle sendikalaşma oranı ve toplu sözleşmenin kapsamı oldukça farklı olabilmektedir. Bunun en çarpıcı örneğini Fransa oluşturmaktadır. Fransa'da sendikalaşma oranı yüzde 9'da seyrederken toplu sözleşme kapsamı yüzde 90 civarındadır.
Tablo: AB Ülkelerinde Sendikalaşma ve Toplu Pazarlık Kapsamı
Kaynak: Koray ve Çelik, 2007
Toplu sözleşmenin kapsama oranı konusunda AB ülkelerinde farklılıklar olsa da çekirdek AB ülkelerinde yüksek bir kapsama oranı söz konusudur. Belçika ve Slovenya uç örnekler olarak ortaya çıkmaktadır. Bu iki ülkede çalışanların tümü toplu sözleşmelerin kapsamı içindedir. Toplu sözleşme kapsamı geleneksel olarak AB-15 ülkelerinde yüksektir. Özellikle Orta ve Kuzey Avrupa ülkelerinde yüzde 80-90'lar düzeyindedir. İngiltere önemli bir istisna oluşturmaktadır. Bu ülkede hem sendikalaşma düzeyi hem de toplu pazarlığın kapsamı düşüktür. Teşmil mekanizmasının yokluğu bu durumun önemli bir nedeni olarak değerlendirilebilir.
Görüldüğü gibi teşmil pek çok ülkede toplu pazarlığın etkisini ve kapsamını artıran; sendikaların toplumsal gücünü ver etki alanını genişleten bir mekanizma olarak uygulanmaktadır. Teşmil yolu ile sendikalar kendi üyelerinden çok daha geniş bir ücretli grubunun çıkarlarının temsilcisi, savunucusu olmaktadır.
Yararlanılan Kaynaklar
Aysen Tokol, Avrupa Birliği Ülkelerinde Sendikal Hareket, Vipaş Yayınları, Bursa, 2000.
Aziz Çelik, Gazeteciye Teşmil , BirGün Gazetesi, 5 Mayıs 2005.
Aziz Çelik, AKP'den Teşmil Kazığı , BirGün Gazetesi, 9 Temmuz 2009.
EIRO, Collective bargaining coverage and extension procedures , European industrial relations observatory on-line, 2002, http://www.eiro.eurofound.eu.int/2002/12/study/tn0212102s.html
European Commission, Industrial Relations in Europe 2002.
Meryem Koray ve Aziz Çelik, Avrupa Birliği ve Türkiye?de Sosyal Diyalog, AB Uyum Dizisi, Belediye-İş Yayını, 2007.